Respect. Het laatste woord van Sven Gatz katapulteerde de Grijze Man terug naar Lissabon, vanwaar hij pas enkele dagen geleden thuis was gekomen na een prachtige citytrip met zijn vrouw. Hij zat opnieuw in tram 12 en in een flits zag hij aan een mooie met azulejo’s beklede gevel, voor de tram seconden later halt hield aan zijn terminus, de mooie grote zwart-witfoto hangen van een van zijn literaire helden: de in juni 2010 overleden Nobelprijswinnaar José Saramago. De foto sierde het Casa dos Bicos in de Rua dos Bacalhoeiros, waar de Fundação José Saramago was gevestigd. ’s Anderendaags stapte de Grijze Man met grote verwachtingen die Stichting binnen.

Daar, in de museumshop op de derde verdieping, zag hij een wit T-shirt, bedrukt met een citaat van de grote Portugese schrijver: ‘A minha obra literária é a expressão do respeito humano’. Van het citaat bestaat geen Nederlandse, zelfs geen Engelse vertaling. Het komt, zo vernam de Grijze Man, uit een interview van Saramago met de Mexicaanse krant La Jornada uit 1998, het jaar dat de schrijver de Nobelprijs voor Literatuur won. Volgens de Grijze Man, die het Portugees redelijk onmachtig is, moet het citaat ongeveer betekenen dat Saramago zijn hele literaire werk beschouwt als een expressie van humaan respect.

Dat heeft die oude man met zijn grote bril mooi gezegd, dacht de Grijze Man. Het had hem trouwens ook getroffen met hoeveel respect en bewondering voor de warme en diepmenselijke persoonlijkheid van Saramago de personeelsleden van de stichting hem over de grote schrijver hadden gesproken. En dat voor een van ’s werelds laatste marxisten, kon de Grijze Man zich niet bedwingen te denken.

Maar Saramago was toch in de eerste plaats een humanist, mijmerde hij, denkend aan de vele romans van de meester die hij had gelezen. Ze beginnen vaak met een prikkelende onmogelijkheid, om dan de zoektocht naar menselijke waardigheid, beschaving en respect aan te vatten vanuit die fictieve absurditeit. Zoals een scheur die ontstaat tussen Frankrijk en Spanje, waardoor het Iberische schiereiland loskomt en de Atlantische Oceaan opdrijft (Het stenen vlot), een godslasterlijke Jezus Christus die getrouwd is met de voormalige hoer Maria Magdalena en die door God wordt gedwongen een martelaar te worden (Het evangelie volgens Jezus Christus), de wreedheid in de reacties van mensen en overheid als een onverklaarbare besmettelijke blindheid een bestuurder voor een verkeerslicht overvalt en snel zo massaal om zich heen grijpt dat het samenleven in een stad aan chaos en wetteloosheid ten prooi valt (De stad der blinden).

Als mensen voor elkaar onbekend zijn en in bedreigende omstandigheden op elkaars verschillen botsen, bedenkt de Grijze Man, wordt het wederzijdse respect tussen hen op de proef gesteld. Vooral als die verschillen geïnternaliseerde wijsgerige opvattingen, krachtige politieke overtuigingen of diepgewortelde volkstradities betreffen, zaken waaraan mensen grote waarde en betekenis hechten, kost het opbrengen van respect een inspanning, een geestkracht die elke mens gemakkelijk vergeet op te brengen.

De wijze maar oude en vermoeide Goede Sint heeft intelligente, goedgemutste en handige Zwarte Pieten broodnodig.

(Vorig jaar publiceerde minister Sven Gatz een boek over cultuur. In die “Bekentenissen van een cultuurbarbaar” mocht ik mijn alter ego de Grijze Man introduceren, die aan het einde van elk hoofdstuk zijn bedenkingen formuleerde. Bovenstaande blogpost is de column die volgt op hoofstuk 4 van dat boek: ‘Meerstemmig, veelkleurig, hyperdivers. Charlie en de zegeningen van de lach.’ Wie bij het lezen zin kreeg om het hele boek te lezen, kan het hier bestellen: http://www.vanhalewyck.be/boek/bekentenissen-van-een-cultuurbarbaar)