Aan de Rua dos Bacalhoeiros in het Casa dos Bicos huist de Fundação José Saramago. Met grote verwachtingen stapte ik er binnen. De stichting eert mijn literaire held, de in 2010 overleden Nobelprijswinnaar Literatuur van 1998, die bij het in ontvangst nemen van de grootste literaire onderscheiding ter wereld zijn grootvader die kon lezen noch schrijven de wijste man noemde die hij in zijn hele leven kende.

Het was mijn vriend Raf die me jaren geleden op een van die memorabele in rode wijn en rook van sigaretten gedrenkte avonden in de meest dringende woorden die tussen ons in zo’n zaken gangbaar waren, De stad der Blinden van Saramago aanraadde: Pekes, dat móet ge lezen!

Van Saramago las ik inmiddels ook Het Stenen Vlot, Het Beleg van Lissabon, Het Evangelie volgens Jezus Christus, De Man in Duplo, De Stad der Zienden, De Tocht van de Olifant en misschien vergeet ik er nog enkele. Zo snel mogelijk wil ik sinds mijn vrouw en ik  terug zijn van Lissabon nog Het Jaar van de Dood van Ricardo Reis lezen.

Dat komt zo. Ik wist dat het grootste deel van het leven van Saramago zich in de Portugese hoofdstad heeft afgespeeld. Het verbaasde me dat deze literaire grootheid in Lissabon niet meer op handen wordt gedragen. Sommige souvenirwinkeltjes hebben bijvoorbeeld T-shirts met de bril en hoed op van Fernando Pessoa en de reisgidsen die we mee hadden, vertellen honderduit over die grote dichter en ook over zijn lang overleden collega Luís Vaz de Camões.

In de Santa Maria-kerk van het prachtige Mosteiro dos Jerónimos in Belem heeft die laatste zelfs, in een symmetrie die hem op gelijke hoogte plaatst met de wereldvermaarde ontdekkingsreiziger Vasco Da Gama, een praalgraf. Vijftig jaar na zijn dood, in 1985, werd Pessoa nog bijgezet in de magnifieke kloostergang van het aanpalende klooster. Maar van Nobelprijswinnaar Saramago, nergens een letter te lezen of spoor te vinden. Dat deze briljante humanist ook communist en atheïst was, verklaart misschien waarom zijn nagedachtenis zich zo in het verborgene ophoudt, dacht ik te snel.

Casa dos Bicos

Want in een flits vanuit Tram 12, vlak voor die aan zijn terminus nabij de Taag halt houdt, herkende ik aan een prachtig gebouw op een reusachtige zwartwit-foto het bekende silhouet van het gelaat van Saramago. Daar bevond zich in een al even mooi ingericht pand dus die Stichting José Saramago. Meteen wou ik erheen. Niet zozeer om meer te vernemen over het leven of het werk van Saramago. Ik voelde me immers al een redelijk kenner en bovendien ben ik het Portugees redelijk onmachtig. Neen, ik wilde een T-shirt van Saramago en als er in Lissabon één plaats was om dat te vinden, zou het in dat Casa dos Bicos zijn.

Ik legde mijn verzoek voor aan de praatgrage ticketverkoper en zijn vriendelijke vrouw. Ze wezen mijn vrouw en ik meteen de lift naar de museumshop. Daar verkochten ze T-shirts met citaten van Saramago, in het Portugees. O fim duma viagem é apenas o começo doutra. É preciso recomeçar a viagem. Sempre, staat geschreven op het T-shirtje dat ik kocht. Het betekent (ongeveer): ‘Het einde van een reis is gewoon het begin van een nieuwe. Je moet de reis weer herbeginnen. Altijd.’ Het komt uit het reisboek Viagem a Portugal (Reis door Portugal) van 1981 dat bij mijn weten nog altijd niet in het Nederlands is vertaald (wel in het Engels: Journey to Portugal).

Bij het buitengaan met het gevonden kleinood in een papieren zak, hielden de ticketverkoper en zijn vrouw ons weer staande. We geraakten aan de praat over Saramago. Over zijn innemende karakter en zijn sobere manier van leven, over de stichting, over waarom de schrijver niet beter wordt vermarkt en waarom ze geen Engelstalige citaten op de T-shirts drukken, die voor de duizenden buitenlandse toeristen die naar Lissabon reizen toch beter te begrijpen zijn.

Wat vind jij zijn mooiste boek, vroeg de man onverhoeds. Hij overviel me met zijn vraag en ik noemde dan na enige aarzeling maar Het beleg van Lissabon. ‘Ja’, antwoordde hij, ‘dat is een mooi boek. Mijn favoriete boek is Het Jaar van de Dood van Ricardo Reis.’ Voila, daar heb je het. Dat is het boek dat Saramago schreef over Pessoa, vertelde de man, want Ricardo Reis is een van de schuilnamen waaronder deze publiceerde. Het staat nu bovenaan mijn leeslijst.

Uit hetgeen de ticketverkoper er nog over liet doorschemeren, maak ik op dat Saramago niet zo vriendelijk was voor zijn grote literaire voorganger. Vriendelijk zijn voor gevestigde namen en machten is aan Saramago niet besteed. En dat is begrijpelijk. De erg links geëngageerde schrijver verloor in 1975 als 53-jarige na een machtswissel zijn baan bij een krant, besloot zich eindelijk te wagen aan de literatuur en moest nog vijf jaar wachten om in eigen land succes te oogsten.

Dat lukte met zijn roman Opgestaan van de Grond, over de mensonwaardige levensomstandigheden van de Portugese landarbeiders. Zoals zijn extreem wijze grootvader, bij wie hij als kind zo graag verbleef, naar wiens verhalen hij ’s nachts onder de vijgenboom luisterde bij het kijken naar de sterren en op wiens erf hij nooit anders rondliep dan op blote voeten.